Urodził się 28 VIII 1749 we Frankfurcie nad Menem.
Syn cesarskiego radcy i doktora praw, Johanna Kaspara, i Kathariny Elisabeth z domu Textor. Kształcił się pod kierunkiem ojca oraz nauczycieli domowych; 1765–68 studiował prawo w Lipsku, tam powstał debiutancki zbiór anakreontyków Annette (1767), skierowany do Anny Kathariny Schönkopf, córki miejscowego oberżysty. Po 2-letniej przerwie, spowodowanej chorobą, Goethe kontynuował studia w Strasburgu, uzyskując 1771 licencjat praw. Miłość do Friderike Brion, córki pastora w pobliskim Sesenheim, zaowocowała wspaniałą liryką, m.in. Powitanie i rozłąka, Pieśń majowa. Znajomość z J.G. Herderem skłoniła poetę do intensywnej lektury dzieł Homera, W. Szekspira, J. Macphersona i do studiów nad pieśnią ludową. Te zainteresowania, jak i kontakt z gotycką architekturą w Strasburgu, przyczyniły się do przełomu w twórczości pisarza.
W latach 1771–75 Goethe stał się głównym reprezentantem nurtu Sturm und Drang. Przebywał wówczas we Frankfurcie nad Menem, pracując jako adwokat. W tym czasie napisał 2 istotne dla rozwoju tego nurtu artykuły: Na dzień Szekspira (1771) i O niemieckiej architekturze (1772, oba wydania polskie 1981), 1772 współpracował także jako recenzent z „Frankfurter Gelehrte Anzeigen”.
Przedstawione w tych publikacjach założenia programowe zrealizował w historycznym dramacie Götz von Berlichingen (1773, wydanie polskie m.in. 1956), którego pierwotna wersja (1771) jest znana z drastycznych scen. W 1772 odbył ponad 2-miesięczną praktykę w Najwyższym Sądzie Rzeszy w Wetzlar. Tu rozpoczął pracę nad pisanymi wolnym wierszem hymnami, jak np.: Śpiew Mahometa, Do Kronosa woźnicy, Prometeusz, Ganymed. Tu też zakochał się w Charlotcie Buff, narzeczonej prawnika J.G. Kestnera. Pod wpływem osobistych przeżyć stworzył słynną powieść epistolarną Cierpienia młodego Wertera (1774, wydanie polskie m.in. 1822, 1920 w przekładzie L. Staffa), w której, odtwarzając nastroje młodego pokolenia swej epoki, negującego normy mieszczańskiego oświecenia, podkreślił wartość uczucia i znaczenie wolności w życiu jednostki. Jego utwór stał się jednym z wzorów nowożytnej powieści niemieckiej. W 1773–75 twórca pracował nad pierwszą, utrzymaną w stylu Sturm und Drang, stąd pisaną prozą, wersją dramatu o Fauście (Faust Johannes), którą odkryto 1887 w Weimarze i określono mianem Pra-Fausta.
W Weimarze na dworze księcia Karola Augusta
Po odbyciu podróży do Szwajcarii (1775) i zerwaniu zaręczyn z Anną Elisabeth (Lili) Schönemann, córką frankfurckiego bankiera, Goethe przyjął zaproszenie księcia sasko-weimarskiego, Karola Augusta, i 7 XI 1775 przybył do Weimaru, gdzie spędził resztę życia. Początkowo był doradcą młodego władcy, później kierował finansami księstwa, zajmował się przemysłem, wojskowością, rolnictwem i teatrem, wystawiając własne sztuki, m.in. 1779 pierwszą wersję Ifigenii w Taurydzie. W 1776 został radcą legacyjnym, 1779 — tajnym radcą, 1782 otrzymał szlachectwo. W 1777 podjął pracę nad cyklem powieściowym o Wilhelmie Meistrze, opracowując jego pierwszą, fragmentaryczną wersję Wilhelm Meisters theatralische Sendung (1785), opublikowaną dopiero 1911. W 1780 odbył z Karolem Augustem swą drugą podróż do Szwajcarii, która zaowocowała intensywnymi studiami przyrodniczymi. Doprowadziły one m.in. do odkrycia (1784) przez Goethego kości międzyszczękowej (os intermaxillare), będącej świadectwem procesu ewolucyjnego; dzięki Goethemu termin „morfologia” wszedł na stałe do języka nauk biologicznych. Szczytowym osiągnięciem literackim lat 1775–86 były wiersze Do księżyca, Cisza w wyżynie, Znasz-li ten kraj i ballady Śpiewak, Król olch, Rybak.
Nadmiar obowiązków, zaściankowa atmosfera Weimaru i nieszczęśliwa miłość do Charlotty von Stein skłoniły poetę IX 1789 do potajemnego wyjazdu do Włoch, gdzie obcował z antykiem i sztuką renesansu. Tu nastąpił też kolejny przełom w jego życiu i twórczości. Goethe wkroczył na drogę wiodącą do klasyki weimarskiej. Dokonał ostatecznej redakcji Ifigenii w Taurydzie (powstała 1787, wydanie polskie m.in. 1933), wyrażającej ideę czystego człowieczeństwa, ukończył Egmonta (1788, wydanie polskie 1885), dramat poświęcony walce wyzwoleńczej Niderlandów spod panowania hiszpańskiego, i zaczął pisać sztukę Torquato Tasso (1790, wydanie polskie1861), przedstawiającą konflikt poety z jego dworskim otoczeniem. Rezultatem pracy nad opowieścią o Fauście była zmodyfikowana wersja dramatu Faust. Ein Fragment (1790). Z doświadczeń włoskich wyrosły również 2 zbiory poetyckie — Elegie rzymskie (1790, wydanie polskie1956 ) i Epigramy weneckie (1790, wydanie polskie 1999). Po powrocie do Weimaru VI 1788 Goethe związał się z Christiane Vulpius, prostą dziewczyną z ludu, z którą miał syna, Karola Augusta. Związek ten zalegalizował 1806. Zwolniony przez księcia z większości obowiązków administracyjnych, wypełniał zlecane mu misje specjalne, wyjeżdżając np. 1790 na Śląsk, gdzie odwiedził m.in. Wrocław, Tarnowskie Góry, skąd udał się do Wieliczki, Krakowa i Częstochowy. W 1791–1817 kierował reaktywowanym teatrem dworskim. W 1794 stworzył epos satyryczny Lis Przechera (wydanie polskie1887).
Okres klasyki weimarskiej — Faust
Współpraca Goethego z F. Schillerem wyznaczyła ramy czasowe klasyki weimarskiej (1794–1805). Obaj poeci podjęli wówczas próbę przystosowania dziedzictwa antyku do potrzeb kultury i sztuki niemieckiej. Swój klasycystyczny program realizowali w czasopismach „Die Horen” (1795–97), „Musenalmanach” (1795–1800), „Propyläen” (1798–1800). Wspólnie napisali — skierowane do swych przeciwników, wzorowane na epigramatach Marcjalisa — Ksenie (1796, wybór polski 1955). Za zachętą Schillera Goethe podjął ponownie pracę nad Faustem i dokonał ostatecznej redakcji Lat nauki Wilhelma Meistra (1795–96, wydanie polskie 1893), pierwszej części cyklu, która stała się wzorem powieści typu Bildungsroman (powieści rozwojowej). Nawiązując do tradycji antycznej i wartości charakterystycznych dla niemieckiej kultury mieszczańskiej, Goethe napisał uwspółcześniony epos Herman i Dorota (1797, wydanie polskie1845, nowe 1980), odbicie refleksji teoretycznoliterackich wyrażonych przez niego i Schillera w artykule O poezji epickiej i dramatycznej (1797, druk 1827, wydanie polskie 1981), jednym z pism programowych klasyki weimarskiej. Dzięki wymianie myśli z Schillerem stworzył znakomite ballady, m.in.: Poszukiwacz skarbów, Narzeczona z Koryntu, Bóg i bajadera, Uczeń czarnoksiężnika (1797). Zarazem zajmował się botaniką, zoologią i optyką. Przezwyciężywszy kryzys spowodowany śmiercią Schillera (1805), Goethe kontynuował prace badawcze i działalność literacką, tę ostatnią — w duchu klasyki weimarskiej, choć wprowadzał do swej twórczości częściej niż poprzednio pierwiastki romantyczne. W 1806 ukończył cz. 1 Fausta (1808, wydanie polskie1844, nowe 1992), będącego niejako poetycką summą epoki, ukoronowaniem wielowiekowego rozwoju literatury i myśli niemieckiej. W powieści Powinowactwa z wyboru (1809, wydanie polskie m.in. 1978) przedstawił swoje poglądy na małżeństwo. Ukoronowaniem jego badań naukowych było dzieło Zur Farbenlehre (t. 1–2 1810, polski przekład fragmentów pt. Nauka o barwach 1981). Pisząc Z mojego życia: Zmyślenie i prawda (cz. 1–4 1811–33, wydanie polskie 1895, nowe 1957) poeta stworzył nowoczesną autobiografię, którą doprowadził do czasu przeniesienia się do Weimaru. W 1815 otrzymał nominację na ministra stanu i objął ogólny nadzór nad wszystkimi instytucjami nauki i sztuki w utworzonym po kongresie wiedeńskim Wielkim Księstwie Sasko-Weimarskim; funkcję tę sprawował dożywotnio. Cykl wierszy Dywan Zachodu i Wschodu (1819, wydanie polskie 1963) był przejawem inspirowanych poezją perskiego poety Hafiza zainteresowań kulturą orientalną. Rozczarowanie niespełnioną miłością do Ulrike von Levetzow przyczyniło się do powstania Trylogii namiętności (1823–24, wydanie polskie m.in. 1956), jednego z najznakomitszych utworów poetyckich Goethego, którego cz. 3 napisał dla polskiej pianistki M. Szymanowskiej. W Latach wędrówki Wilhelma Meistra (1821, wydanie polskie cz. 1–2 pt. Wilhelm Meister 1893), luźnej kontynuacji cyklu powieściowego, przedstawił koncepcję rezygnacji (niemiecki Entsagung) z ideału wszechstronności na rzecz specjalizacji jednostki działającej dla dobra ogólnego. Krótko przed śmiercią Goethe ukończył cz. 2 Fausta (wydanie pośmiertne 1832, wydanie polskie 1962, nowe cz. 1–2 1993), którą potraktował jako swój testament literacki. Wyraził w niej przekonanie, że jednostka odnajduje sens życia, nieustannie dążąc do twórczego działania na rzecz ludzkiej społeczności. Zmarł 22 III 1832 w Weimarze.
Związki Goethego z Polską i Polakami miały charakter okazjonalny. Poza znajomością łączącą go z Szymanowską należy wspomnieć okontaktach z A.E. Koźmianem i księciem A. Radziwiłłem, który napisał 1810–30 pierwszą muzykę do Fausta. Latem 1829 A. Mickiewicz i A.E. Odyniec przebywali w Weimarze, składając wizytę poecie. W 1830 przyznano mu honorowe członkostwo warszawskiego TPN. Utwory Johanna Wolfganga Goethego tłumaczyło wielu wybitnych przedstawicieli literatury i kultury polskiej, m.in.: K. Brodziński, A. Mickiewicz, J.Kasprowicz, P. Chmielowski, L. Staff, K. Iłłakowiczówna, J.Iwaszkiewicz, M. Jastrun, E. Zegadłowicz, F. Konopka, W.Kościelski, współcześnie R. Stiller, B. Antochewicz.
Bibliografia
Gesammelte Werke, wyd. na zlecenie wielkiej ks. Sophie von Sachsen (tzw. Sophienausgabe), Bd. 1–143, Weimar 1887–1919;
Gedenkausgabe der Werke, Briefe und Gespräche, Hrsg. von E. Beutler (tzw. Artemisausgabe), Bd. 1–24, uzupełnienia Bd. 1–3, Zürich 1961–76.
Dzieła wybrane, red. J.Z. Jakubowski i A. Milska, t. 1–4, Warszawa 1954–56;
Poezje, red. Z. Żygulski, t. 1–2, Wrocław 1960;
Goethe i Schiller o dramacie i teatrze. Wybór pism, przekł., opracowanie O. Dobijanka, Wrocław 1959;
Wybór pism estetycznych, wybór, wstęp, opracowanie T. Namowicz, Warszawa 1981.
