Johann Wolfgang Goethe (2024)

„Wszystkie znane moje utwory są tylko ułomkami wielkiej spowiedzi – mówił – atematy do nich przynosi mi życie.” Uprawiał niemal wszystkie gatunki literackie swojej epoki: poezję, dramaty, powieści isatyry. Wprowadził na szczyty klasycyzm oświeceniowy, po jednej znajznakomitszych powieści miłosnych Cierpienia młodego Wertera (1774) został uznany za wodza okresu „burzy inaporu”, wreszcie stał się prawodawcą Romantyzmu.

Był nie tylko geniuszem literatury. Pełnił wiele ważnych funkcji na dworze księcia sasko-weimarskiego, dochodząc do rangi prezydenta Izby Finansów. Spod jego pióra wyszły liczne rozprawy naukowe – także do pism przyrodniczych (odkrył na przykład… kość międzyszczękową). Stworzył teorię kolorów, którą uważał za jedno ze swoich największych osiągnięć iktóra wywarła wpływ między innymi na twórczość Kandinsky’ego iMondriana. Sam zresztą znakomicie rysował.

Urodził się we Frankfurcie nad Menem. Jego ojciec Johann Goethe był doktorem praw iadwokatem, matka Katherine Elisabeth Textor – córką burmistrza Frankfurtu. Miał wygodne, dostatnie dzieciństwo. Ojciec postanowił, że będzie uczył go wdomu; była to gruntowna edukacja – łacina, greka, angielski, francuski, włoski, gramatyka, retoryka, przyroda, fizyka, matematyka, rysunek. Po latach Goethe wspominał, że za wypracowania często dostawał od ojca nagrody. Jako szesnastolatek zaczął studiować prawo wLipsku (1765–1768), atakże rysunek uAdama Oesera. Studia kontynuował wStrasburgu (1770–1771) – nie tylko prawo, ale również medycynę, anatomię ichemię. Wtedy wydał też pierwszy tomik wierszy lirycznych, które szybko zdobyły uznanie czytelników.

Po studiach praktykował jako prawnik wWetzlarze, ajesienią 1772 roku wrócił do Frankfurtu. W1773 wydał dramat prozą Götz von Berlichingen zainspirowany historią wojen chłopskich. Rok później opublikował pierwszą powieść – osnute na wątkach autobiograficznych Cierpienia młodego Wertera. Opisywała ona – wformie serii listów – nieszczęśliwą (zakończoną samobójstwem) miłość młodego Wertera do pięknej Lotty. Wzorem dla niej była Charlotte Buff, narzeczona jego przyjaciela, wktórej Goethe się zakochał iz powodu której opuścił Wetzlar. Krótko potem znów przeżywał miłosne zawirowania: zaręczył się zcórką bogatego bankiera, Lili Schönemann. Do małżeństwa jednak nie doszło – Goethe zerwał zaręczyny iwyjechał do Szwajcarii.

Rok 1775 przyniósł ogromny zwrot wjego życiu. Goethe został zaproszony do Weimaru na dwór księcia Karola Augusta. Pełnił tu wiele publicznych funkcji – był członkiem rady miejskiej, dyrektorem dróg, zarządzał finansami miasta. Wokresie weimarskim powstały liczne liryki iballady (Król Olch, Rybak) oraz dramaty (Ifigenia wTaurydzie, Egmont, Torquato Tasso). Pobyt wWeimarze to także kolejny związek Goethego – zCharlotte von Stein, żoną wielkiego koniuszego księstwa Sachsen-Weimar-Eisenach (dzisiaj Turyngia), matką siedmiorga dzieci. Doskonale znała się na sztuce iliteraturze, aich związek trwał dwanaście lat. Choć podobno pozostał platoniczny, zachowały się listy Goethego, wktórych poeta wyznawał miłość Charlotcie. Pisali do siebie niemal codziennie, alisty czasem przewoził nawet pan von Stein. Romans zakończył się gwałtownie – Goethe niespodziewanie wyjechał zWeimaru (w 1786 – podróżował po Włoszech przez dwa lata). Charlotte nigdy mu tego nie wybaczyła – poleciła nawet synowi, by karawan zjej trumną nie przejeżdżał obok domu Goethego. Ich romans opisał Peter Hacks wsztuce Rozmowa wdomu państwa Stein onieobecnym panu von Goethe (1974).

Goethe przez całe życie flirtował, romansował, był zakochany, akażda zuwielbianych kobiet stawała się jego muzą. Pierwsze liryczne wiersze napisał pod wpływem uczucia do Kätchen, córki właściciela domu, wktórym mieszkał. Podczas studiów wStrasburgu jego wybranką była córka pastora, Friederike. Związek nie przetrwał, ale powstały kolejne liryki, ukochaną uwiecznił też wpostaci Małgorzaty zFausta.

W 1788 wrócił zWłoch do Weimaru, opublikował Listy zpodróży do Włoch, pracował też nad Faustem – zajął się wyłącznie literaturą. Od 1791 roku kierował utworzonym właśnie królewskim teatrem weimarskim (aż do 1817). Wtym czasie zaprzyjaźnił się ipracował zFriedrichem Schillerem; wlatach 1798–1800 wydawali razem czasopismo „Die Horen”. Ztego okresu pochodzi satyryczny Lis przechera (1794), ballady (choćby Uczeń czarnoksiężnika), idylla Herman iDorota (1798), zbiór około trzystu liryków Dywan Zachodu.

W 1789 poznał Christiane Vulpius. Mieszkali wWeimarze bez ślubu, wywołując skandal. Pod naciskiem opinii publicznej pobrali się w1806. Christiane urodziła jego jedynego syna Augusta (zmarł w1830).

Mając siedemdziesiąt cztery lata, Goethe flirtował zdziewiętnastoletnią Ulrike von Levetzow inawet jej się oświadczył. Dostał kosza.

W 1808 Goethe wydał pierwszą część Fausta – dzieła, nad którym pracował całe życie. Zaczął kiedy miał dwadzieścia trzy lata, drugą część ukończył w1832, tuż przed śmiercią. Prototypem postaci tytułowej był legendarny uczony Gregorius Faustus (ok. 1480–1510), który zajmował się medycyną iastronomią; oskarżony ouprawianie czarów musiał uciekać zWirtembergii. Bohater dzieła Goethego to symbol nieustannego zmagania się człowieka ztajemnicą egzystencji, poszukiwania sensu ludzkiego istnienia, walki zograniczeniem możliwości poznawczych człowieka.

Puszkin nazwał Fausta „największym tworem ducha poetyckiego”; Chopin – „straszliwą, ale wspaniałą fantazją”; Thomas Mann – „klasycznym poematem niemieckości iludzkości, który otwiera się tak, jak otwiera się Biblię, aby znaleźć wnim pocieszające ipotężne wyrazy humanizmu”.

Sam poeta pisał tak: „Pierwsza część Fausta jest niemal całkowicie subiektywna: wszystko to płynie zducha jednostki pochłoniętej namiętnością, której półmrok tak miły bywa człowiekowi. Wdrugiej części nie ma już prawie nic subiektywnego, przedstawiony jest wniej świat wyższy, szerszy, jaśniejszy, mniej oddany namiętnościom, iten, kto się wżyciu nie rozejrzał inic nie przeżył, nie potrafi jej zrozumieć”.

Faust przełamuje reguły izwyczaje poetyki klasycznej, rozpoczynając erę dramatu romantycznego; składa się zwielu scen, często mocno ze sobą kontrastujących. Wypełniają je obrazy wyobraźni, przypominające wierzenia ludowe lub wizje starych filozofów. Uniesienia, uczucia iwzloty myśli sąsiadują zfilozoficzną ironią irealistycznymi scenami zżycia. Ten zamierzony nieład kompozycyjny jest oczywiście podporządkowany głównej idei dzieła.

Ostatnie lata życia Goethe spędził wWeimarze. Do końca pozostał aktywny. Napisał autobiografię Z mojego życia. Zmyślenie iprawda iukończył powieść Lata wędrówki Wilhelma Meistra. Osłabiony licznymi chorobami zapadł na zapalenie płuc izmarł. Tuż przed śmiercią miał wypowiedzieć traktowane dziś symbolicznie słowa Mehr Licht! (Więcej światła!). Zgodnie zwolą pisarza druga część Fausta ukazała się po jego śmierci (1832).

Motywy zFausta były wielokrotnie wykorzystywane wliteraturze isztuce. Christopher Marlowe napisał dramat Tragiczne dzieje doktora Fausta, Oscar Wilde Portret Doriana Graya (1891), aThomas Mann Doktora Faustusa (1947); film Faust nakręcił Friedrich Murnau (1926), Urok szatana René Clair (1950), aUpiora zraju Brian De Palma (1974); operę Faust skomponował Charles Gounod (1859), zaś Potępienie Fausta Hector Berlioz (1893).

Źródło:Stanisław Marczak-Oborski,Przewodnik teatralny, wyd. internetowe, uzup.: Hanna Adamkowska iAnna Nastulanka, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2016.

Wybrana bibliografia

Utwory

• Z mojego życia. Zmyślenie iprawda, PIW, Warszawa 1957;
• Ifigenia wTaurydzie, przeł. Edward Csató, Ossolineum, Wrocław 1965;
• Faust, cz. Ii II (przeł. Feliks Konopka), PIW, Warszawa 1993;
• Faust (przeł. Emil Zegadłowicz), Wydawnictwo Akademia, Toruń 1994;
• Goethe iSchiller odramacie iteatrze, oprac. Olga Dobijanka-Witczakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996;
• Faust, przeł. Krzysztof Lipiński; Wydawnictwo Miniatura, Kraków 1996;
• Faust, przeł. Jacek St. Buras, posł. Józef Tischner, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997;
• Dramaty (Egmont, Stella, Torquato Tasso, Faust), wybór ioprac. Stefan Kaszyński. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002
• Faust, przeł. Adam Pomorski, Świat Książki, Warszawa 2006.

Opracowania

• Klasycyzm niemiecki. Życie itwórczość Goethego iSchillera, wybór ioprac. Günter Albrecht, Johannes Mittenzwei, PIW, Warszawa 1970;
• Jarzębski, Jerzy: Andrzej Kuśniewicz – historia Fausta, [w:] tegoż Powieść jako autokreacja, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984;
• Szyrocki, Marian: Johann Wolfgang Goethe, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987;
• Janion, Maria: „Faust”: tragedia antropologiczna, „Dialog” nr 9/1989;
• Kołakowski, Leszek: Faust, „Dialog” nr 9/1989;
• Lipiński, Krzysztof: Bóg, szatan, człowiek. O„Fauście” J.W. Goethego. Próba interpretacji, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1993;
• Kocur, Mirosław: Faust wkońcu wieku XX, „Notatnik Teatralny” nr 7/1993;
• Szturc, Włodzimierz: „Faust” Goethego. Ku antropologii romantycznej, Universitas, Kraków 1995;
• Oellers, Norbert; Steegers, Robert: Spotkajmy się wWeimarze. Literatura iżycie za czasów Goethego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004;
• Lipiński, Krzysztof: Rzecz o„Fauście”, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2004;
• Bolewski, Jacek: Głębia Goethego, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2004;
• Dąbek, Agata: Polski Faust. Wątki faustyczne wpolskiej dramaturgii XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2007.